Gdy podstawowe potrzeby dziecka nie są zaspokajane, gdy naruszane są jego prawa i swobody, gdy jest źle traktowane lub wykorzystywane może to mieć bardzo destrukcyjny wpływ na jego rozwój i zdrowie, zarówno w krótkim jak i długim horyzoncie czasowym.

Dlatego psycholodzy i pedagodzy cały czas szukają prostych i skutecznych metod, które mogą pomóc cierpiącym dzieciom poradzić sobie z wynikającymi z tego problemami. Jedną z takich metod jest bajkoterapia.

Czego potrzebuje dziecko do prawidłowego rozwoju?

• Zaspokojenia potrzeb biologicznych i fizjologicznych (m.in. zbilansowana dieta, higiena, sen, odpowiednie ubranie, ruch na świeżym powietrzu, opieka zdrowotna) 
• Zaspokojenia potrzeb psychicznych (bezpieczeństwo, bliskość, przynależność, akceptacja, wsparcie itd.). 

Biorąc pod uwagę wspomniane wyżej kryteria, nietrudno sobie wyobrazić, że krzywdzonych dzieci, w mniejszym lub większym stopniu (w domu, szkole, grupie rówieśniczej, środowisku lokalnym), jest naprawdę bardzo wiele.

Jest dużo możliwości, by pomóc dzieciom. Jednym z ciekawszych i zarazem łatwo dostępnych sposobów profilaktyki oraz terapii jest bajkoterapia (specjalny rodzaj biblioterapii), która sprawdza się dobrze w przypadku dziecka w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym.

„Polega ona na prezentowaniu dziecku utworów nacechowanych terapeutycznie, które pomagają zredukować jego niepokój, zwalczyć negatywne emocje, motywować do działania. Mogą to być opowiadania terapeutyczne, poświęcone konkretnym problemom, jak i specjalnie konstruowane dla danego dziecka teksty, gdy jego sytuacja jest złożona i wymaga indywidualnego podejścia terapeutycznego” – przekonuje Dorota Bełtkiewicz, z Wydziału Filologicznego Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, w artykule poświęconym bajkoterapii, opublikowanym na łamach specjalistycznego czasopisma „Dziecko krzywdzone”. 

Nie chodzi więc tutaj o zwykłe bajki. Skuteczność oddziaływania utworów terapeutycznych warunkuje odpowiednio skonstruowana fabuła, w której powinny znaleźć się następujące elementy: 

• sytuacja trudna emocjonalnie – jako główny temat (np. doświadczenie przemocy fizycznej lub psychicznej, które wywołuje lęk, dezorientację, gniew, poczucie winy, smutek), 
• bohater, który doświadcza sytuacji trudnej emocjonalnie oraz negatywnych emocji, w tym także społecznych, które sterują jego zachowaniem i sposobem rozumienia wydarzeń, 
• inne postacie bajkowe, które wspierają bohatera (dają zrozumienie, akceptację, ilustrują inne strategie działania i rozumienia – to może być np. zwierzę, wróżka albo przedmiot, który ożywa), 
• tło opowiadania charakteryzujące się pogodnym, optymistycznym nastrojem.

„Mechanizmem nadrzędnym w bajkoterapii jest identyfikacja małego czytelnika lub słuchacza z głównym bohaterem. Uchwycenie analogii między przygodami fikcyjnej postaci a doświadczeniami dziecka warunkuje przejęcie wzorców postępowania, schematów radzenia sobie z sytuacją emocjonalnie trudną” – pisze Dorota Bełtkiewicz. 

Tym co odróżnia bajkę terapeutyczną od „zwykłej” baśni jest przede wszystkim brak elementów cudowności, niezwykłości czy szczęśliwego zrządzenia losu w działaniu głównego bohatera. Pokonuje on problemy dzięki racjonalizmowi, wytrwałej pracy, pomysłowości, systematyczności lub czasem wsparciu ze strony przyjaciół.
 

„W bajce terapeutycznej, podobnie jak w baśni, świat przedstawiony – czas i miejsce akcji, postaci – może mieć wymiar fantastyczny, odrealniony, ale działanie bohatera powinno opierać się na rzeczywistych schematach postępowania, możliwych do naśladowania przez dziecko w trudnych okolicznościach” – zaznacza Dorota Bełtkiewicz. Zwraca też uwagę na to, że doznanie krzywdy ze strony osoby bliskiej np.: rodzica, opiekuna, nauczyciela, rodzeństwa, kolegi ogranicza poczucie bezpieczeństwa dziecka. Pozbawia je to ufności wobec nieznanych osób, nawet łagodnych i oferujących pomoc, także wobec terapeuty. 

To właśnie dlatego tak bardzo potrzebny jest fikcyjny bohater z bajki, który stając się bliską dziecku postacią, jednocześnie spełnia w układzie terapeutycznym rolę swoistego medium. 

„Stanowi on w bajkoterapii swoisty bufor między dzieckiem a terapeutą. To bohater przekazuje dziecku w fabule bajki pewne treści, wartości, a terapeuta jedynie je odczytuje, prezentuje i podsumowuje. Bajkoterapia nie stosuje więc jawnego dydaktyzmu, czy praktyk moralizatorskich. Dziecko, identyfikując się z postacią bajkową, samo doszukuje się zawartych w fabule wartości, takich jak zaufanie, wiara, miłość, szacunek, współpraca, wytrwałość, pracowitość. Samodzielnie także odkrywa pewne schematy działania, rozszyfrowuje problem i jego rozwiązanie” – pisze Dorota Bełtkiewicz.
 

W bajce terapeutycznej nie chodzi wcale o wykreowanie bohatera bez skazy. Może on mieć swoje słabości i rozterki. Najważniejsze, żeby pomimo różnych przeciwności, bohater ten skutecznie pokonywał przeszkody, osiągał sukcesy, a także budził szacunek i akceptację. Wtedy spełni swoją terapeutyczną rolę. 

Istotne jest również to, żeby bohater nie był zbytnio podobny do dziecka. Można mu w tym celu nadać postać zwierzęcą, roślinną, czy też przedmiotową. Zbyt oczywiste ujęcie problemu i zorientowanie się przez dziecko, że bohater odzwierciedla jego osobę może doprowadzić do utraty zaufania do terapeuty, buntu i odmowy współpracy.

Jeśli wszystko się uda, dzięki bajce terapeutycznej, mali odbiorcy mogą zyskać nie tylko pozytywną motywację do działania i wiarę w możliwość odniesienia sukcesu, ale także spokój i samoakceptację.  

 
„Stosowanie bajek terapeutycznych w celu zwalczania przejawów naruszania praw dziecka może mieć charakter dwupoziomowy – zarówno wspierać w doznanej krzywdzie, ale także chronić przed potencjalnym zagrożeniem” – podkreśla Dorota Bełtkiewicz.

Mogą się więc okazać one wielką pomocą zwłaszcza dla dzieci z grup wysokiego ryzyka, a więc np. zaniedbanych, z rodzin dysfunkcyjnych, które doznają biedy, wykluczenia, odrzucenia, różnych form agresji, wykorzystywania, a często także są świadkami demoralizujących lub traumatycznych zdarzeń. 

W przypadku dziecka ciężko pokrzywdzonego, najbardziej adekwatnymi osobami do prowadzenia bajkoterapii są specjaliści ds. zdrowia psychicznego, a więc psycholodzy, psychoterapeuci, psychiatrzy i wykwalifikowani biblioterapeuci. U takiego bowiem dziecka  często występują różnego rodzaju zaburzenia psychiczne. 

Współcześni psychiatrzy specjalizujący się w leczeniu zaburzeń psychicznych u dzieci i młodzieży, chętnie stosują różne rodzaje niefarmakologicznych oddziaływań terapeutycznych, które zgodnie ze sztuką, w przypadku tej grupy pacjentów, są preferowaną metodą leczenia (tzw. metodą pierwszego rzutu).  Dopiero gdy interwencja psychologiczna zawiedzie lub jej efekty są niewystarczające wprowadzana jest farmakoterapia. 

- Skuteczny zespół terapeutyczny powinien składać się z psychiatry, psychologa klinicznego, psychoterapeuty, a także terapeuty zajęciowego i arteterapeuty – mówi prof. Agnieszka Gmitrowicz, psychiatra dziecięco-młodzieżowy z Uniwersytetu Medycznego w Łodzi. 

Bajkoterapia może być więc istotnym elementem profesjonalnej interwencji psychologicznej w czasie kryzysu psychicznego u dziecka i cennym uzupełnieniem innych metod psychoterapeutycznych w leczeniu zaburzeń psychicznych.

Bajki terapeutyczne można też oczywiście stosować profilaktycznie, gdy chcemy przygotować dzieci na wypadek wystąpienia trudnych lub niebezpiecznych dla nich sytuacji i emocji. 

„Bajkoterapia profilaktyczna może towarzyszyć zajęciom grupowym w przedszkolu, szkole, świetlicy czy bibliotece, a także być – w miarę możliwości – kontynuowana w domu. Jej celem jest uwrażliwienie dziecka na dany problem, wzbudzenie w nim czujności oraz wskazanie modelu postępowania. Uświadamianie przez bajkę jest nauką przez zabawę” – podpowiada Dorota Bełtkiewicz. 

Zapobiegliwi i troskliwi rodzice mogą więc za pomocą odpowiednich bajek wspierać swoje dzieci w rozwoju i radzeniu sobie z codziennymi, a także niecodziennymi wyzwaniami. Do powszechnego, domowego użytku świetnie nadają się tzw. bajki relaksacyjne (które wyciszają dzieci i pomagają im zasnąć), a także bajki psychoedukacyjne (które oswajają dzieci z różnymi sytuacjami, uczą nazywać emocje, itd.). Poza wpływaniem na rozwój psychiki i osobowości dziecka, czytanie lub opowiadanie bajek sprzyja także budowaniu i pogłębianiu bliskiej relacji rodziców (opiekunów) z dzieckiem. Nawet najlepszy tablet lub smartfon z bajkami video nie jest w stanie tego zastąpić.